Teknolojik Tekillik - Teknolojinin Yuları Elimizden Kaçıyor Mu?

Doç. Dr. Fatih Çağlayan Mercan

Boğaziçi Üniversitesi

Gündem

1. Teknoloji ve toplum
2. Alet kullanan toplumlar
3. Teknokrasi
4. Teknopoli
5. Teknolojik tekillik

Teknoloji ve Toplum

• Toplum mu teknolojiyi yönlendiriyor, yoksa teknoloji mi toplumu?
• Yeni bir teknoloji icat edildiğinde toplumun bunu kullanması zorunlu mu? Kullanmasa olur mu?
• Toplum, devletler, dinler, ideolojiler yeni bir teknolojiyi değerlendiriyor mu? Reddettiği hiç oluyor mu?
• Yoksa teknoloji ortaya çıktığı andan itibaren toplum bir kenara mı itiliyor? Teknoloji kendini zorla kabul mu ettiriyor?
• Teknoloji insanlardan bağımsız olarak kendini üretir hale geldi mi, gelir mi?

Alet Kullanan Toplumlar, Teknokrasi, Teknopoli

• Neil Postman'ın 1992 yılındaki kitabı "Technopoly: The Surrender of Culture to Technology"deki kavramlara bakacağız.

Aletler Toplumları Biçimlendirir

• El tezgâhı bize derebeyinin yönettiği toplumu verir; buharlı motor endüstriyel kapitalistin yönettiği toplumu (Marx).
• Barut ve kurşun icat edilmişken Aşil mümkün müdür? Matbaa varken İlyada mümkün müdür?
• Basının ortaya çıkmasıyla birlikte şarkı söylemenin, masal anlatmanın ve ilham perisinin sona ermesi; epik şiirin koşullarının ortadan kalkması kaçınılmaz değil midir?

Alet Kullanan Toplumlar

• Hızla yok oluyorlar, 17. yüzyıla kadar tüm kültürler alet kullanan toplumlardı.

Araçların kullanımı:

• belirli ve acil fiziksel yaşamdaki sorunları çözmek için (su gücü değirmenleri, yel değirmenleri)

• sanatın, politikanın, mitin, ritüelin ve dinin sembolik dünyasına hizmet etmek (katedrallerin inşası, mekanik saatin geliştirilmesi)

Aletler ve Kültür

• Araçlar kültürün saygınlığına ve bütünlüğüne saldırmak için tasarlanmamıştır. Aletler davetsiz misafir değildir. Araçlar, dünya görüşü için önemli çelişkiler oluşturmaz.

• Araçlar insanların geleneklerine, Tanrılarına, siyasetlerine, eğitim yöntemlerine ya da toplumsal örgütlenmelerinin meşruiyetine inanmalarını engellemez.

• Teknoloji özerk olarak görülmez ve bazı bağlayıcı sosyal veya dini sistemlerin yargı yetkisine tabidir.

• Bu inançlar aletlerin icadını yönlendirmiş ve kullanım alanlarını sınırlandırmıştır:

  • Samuray ve Bushido

  • Tanrı'dan nefret ettiren bir silah olarak arbalet

Araçların ve dünya görüşünün bütünleşmesi

Avrupa Ortaçağında:

• Tüm iyilik ve bilgi Tanrı'dan gelir
• Tüm insani girişimler Tanrı'nın hizmetine yönlendirilmelidir
• İnsanlara ne yapacakları ya da ne düşünecekleri konusunda yetki veren teknoloji değil, teolojidir
• Teolojik varsayımlar kontrol edici bir ideoloji işlevi gördü ve icat edilen her türlü araç bu ideolojiye uymak zorundaydı
• Teoloji veya metafizik varoluşa düzen ve anlam sağlayarak, teknoloji, hayatın her alanını yönetmesine veya kültürel yapıları dönüştürmesine izin vermedi

Teknolojinin kültüre saldırması

• Yazının icadıyla sözlü kültürün ve değerlerin yok olması
• Egbert de Vries:
  • Bir Afrika kabilesinin kibritle tanışması alışkanlıklarını değiştirdi.

Teknokrasi

• Teknokraside, araçlar kültürün düşünce dünyasında merkezi bir rol oynar.
• Araçların geliştirilmesi diğer her şeyden daha önceliklidir
• Sosyal ve sembolik dünyalar giderek araç geliştirmenin gerekliliklerine boyun eğer.
• Araçlar kültürle bütünleşmez; kültüre saldırır. Kültürün kendisi olmaya çalışır.
• Gelenek, sosyal adetler, efsane, politika, ritüel ve din hayatta kalmak için savaşmak zorundadır.

Üç büyük icat

• Mekanik saat: yeni bir zaman anlayışı sağladı,
• Matbaa: sözlü geleneğe saldırdı
• Teleskop: Hıristiyan teolojisinin temel önermelerine saldırdı

Teleskop ve ahlaki çöküş

• Teleskopun icadıyla bilgi o kadar kesinleşti ki, Batı'daki ahlaki ağırlık merkezi çöktü.
• Bu ahlaki merkez, insanların dünyanın evrenin sabit merkezi olduğuna ve dolayısıyla insanoğlunun Tanrı'nın özel ilgi alanına girdiğine inanmasına izin vermişti.
• Teleskoptan sonra Dünya, evrenin gizli bir köşesindeki belirsiz bir galakside yalnız bir gezgin kaya parçası haline geldi.
• Bu da Batı dünyasını, Tanrı'nın en baştan beri bizimle ilgilenip ilgilenmediğini sorgulamaya itti.

Kopernik

• Göksel Kürelerin Devinimleri Üzerine (1543)
• 1543'te akademisyenler ve filozoflar kilisenin otoritesine doğrudan meydan okumadıkları sürece fikirlerinden dolayı zulüm görmekten korkmuyorlardı ki Kopernik de böyle birşey yapmak istemiyordu.
• Onun iddiaları hipotezlerdi (geometrik kurgulardı). Doğru ya da hatta olası olmak olduklarını bile iddia etmiyordu.

Kepler

• "Teoloji ve bilim birbirinden ayrı tutulmalı ve özellikle melekler, ruhlar ve azizlerin görüşleri kozmolojiden kovulmalıdır"
• “Azizlerin bu doğa meseleleri hakkındaki görüşlerine gelince, tek kelimeyle cevap veriyorum: teolojide otoritenin ağırlığı, felsefede ise yalnızca Aklın ağırlığı geçerlidir.”
• Ahlaki ve entelektüel değerlerin ayrılması çağrısı (teknokrasinin temel direklerinden biri)

Galileo

• Kutsal Kitap harfi harfine anlaşılamaz, yorumlanmak zorundadır dedi.
• Doğrudan gözlemlenebilen ya da kanıtlanabilen fiziksel hiçbir şey, sırf İncil'deki pasajlar aksini söylüyor diye sorgulanmamalıydı.
• Galileo kilisenin rahiplerinin doğa hakkında görüş bildirmekte yetkin olmadıklarını söyledi.
• Kilise Galileo'nun fikirlerini ilginç hipotezler olarak dinleyebilirdi ama doğanın gerçekleri olarak asla.

Kopernik, Kepler, Galileo, Newton

• Hepsi dindardı, Tanrı tarafından konulmuş matematiksel doğa yasalarını arıyorlardı.
• Alet kullanan kültürlerinin adamlarıydı.
• Yarattıkları bilim, güç ya da ilerlemeyle değil, hakikat sorularıyla ilgiliydi.

Bacon - Teknokratik çağın ilk insanı

• Bilim ve insanlığın durumunun iyileştirilmesi arasındaki bağlantı
• Bilimlerin gerçek, meşru ve tek amacı “insan yaşamının yeni buluşlar ve zenginliklerle donatılmasıdır”
• Bilim, spekülatif görüşlerin bir kaydı olarak değil, bu görüşlerin insanoğlunun neler yapmasını sağladığının kaydı olarak anlaşılması.
  • Matbaa (edebiyat ve iletişim)
  • Barut (savaş)
  • Mıknatıslar (navigasyon)

Teknokrasinin doğuşu

• İnsanlar bilginin güç olduğuna, insanlığın ilerleyebileceğine, yoksulluğun büyük bir kötülük olduğuna, ortalama bir insanın hayatının diğerleri kadar anlamlı olduğuna inanmaya başladılar.
• Baconcı bilimin meyvesi olan on dokuzuncu yüzyıl Sanayi Devrimi yoksullar için tek umuttu.
• Alet kullanma kültürlerini teknolojinin üstünlüğüyle takas ettiler.

Teknokrasi ne zaman başladı?

• 1765 James Watt'ın buhar makinesi.
• Adam Smith, küçük ölçekli, kişiselleştirilmiş, vasıflı emekten büyük ölçekli, kişisel olmayan, makineleşmiş üretime dönüşümü meşrulaştırmıştır.

• Teknokrasi: Toplumsal örf ve adetler ve dini gelenekler tarafından sadece gevşek bir şekilde kontrol edilen ve icat etme dürtüsüyle hareket eden bir toplum.
• Teknokraside “görünmeyen bir el” beceriksizleri eleyecek ve insanların istediği malları ucuza ve iyi üretenleri ödüllendirecektir.

Makinenin Yükselişi

• Richard Arkwright fabrika sistemini geliştirdi. Arkwright, pamuk eğirme fabrikalarında, çoğu çocuk olan işçileri “makinenin düzenli hızına uymaları için” eğitti (1780).
• Edmund Cartwright, kalifiye işçileri ortadan kaldırıp yerlerine sadece makinelerin çalışmasını sağlayan işçileri getirerek tekstil endüstrisinde devrim yarattı. (1806)

İletişim devrimi

• fotoğraf ve telgraf (1830'lar)
• modern baskı (1840'lar)
• daktilo (1860'lar)
• transatlanti̇k kablo (1866)
• telefon (1876)
• si̇nema ve telsi̇z telgraf (1895)

İcat etmenin icadı

• İnsanlar bir şeyleri nasıl icat edeceklerini öğrendiler ama neden icat ettiğimiz önemli değildi.
• Eğer bir şey yapılabiliyorsa yapılmalıdır.
• İcadın başarıya ulaştığı tüm ilkelere derin bir inanç:
• objekti̇fli̇k, veri̇mli̇li̇k, uzmanlik, standardi̇zasyon, ölçüm ve i̇lerleme.
• Teknolojik ilerlemenin motoru, insanlar Tanrı'nın çocukları ya da vatandaşlar olarak değil de tüketiciler olarak düşünüldüğünde en verimli şekilde çalışıyordu.

Luddite Hareketi

• Yeni ücret kesintilerine, çocuk işçiliğine ve bir zamanlar vasıflı işçileri koruyan yasa ve geleneklerin ortadan kaldırılmasına öfke duyan işçiler.
• Hoşnutsuzluklarını makineleri yok etme yoluyla ifade ettiler.

• O zamandan beri “Luddite” terimi neredeyse çocukça ve kesinlikle naif bir teknoloji karşıtlığı anlamına geliyor.
• Ancak tarihi Ludditler ne çocuksu ne de naifti. Onlar, eski dünya görüşünde kendilerine adalet sağlayan hakları, ayrıcalıkları, yasaları ve gelenekleri umutsuzca korumaya çalışan insanlardı.

Teknokrasi ve ortalama insan

• Potansiyeli zorlayıcı bir siyasi ilgi ve acil bir sosyal politika konusu haline gelen ortalama insana duyulan saygının artması.
• Kamu eğitiminin yaygınlaştırılması
• Modern işçi sendikasının kuruluşu
• Okuryazarlığın hızlı yayılımı

Kitleler için siyasi ve dini özgürlük

• Bir teknokraside, kalıtsal kraliyet hem önemsiz hem de saçmadır.
• Yeni kraliyet unvanı şu kişiler için ayrılmıştı kökenleri düşüktü ama zekaları ve cesaret yükseldi (Meritokrasi).

Kaybedilenlere dönüp bakacak zaman yok

• Teknokrasi bizi ezip geçmeyecek:
• Teknokrasi, sosyal ve sembolik dünyaların geleneklerini tamamen yok etmemiştir.
• Teknokrasi bu dünyaları ikincilleştirdi (hatta aşağıladı) ama onları tamamen etkisiz hale getirmedi:
• Kutsal insanlar ve günah kavramı vardı
• Bölgesel gurur ve geleneksel aile yaşamı kavramlarına uymak mümkündü
• Geleneğin kendisine saygı duymak ve ritüel ve mitlerde besin bulmak mümkündür
• Sağduyuya ve yaşlıların bilgeliğine inanmak bile mümkündü

Teknokrasi alet kullanan bir kültürün dünya görüşünü neden yok etmedi?

• Endüstriyalizmin öfkesi, iç yaşamın ihtiyaçlarını değiştiremeyecek ya da alet kullanan geçmişin dilini, anılarını ve sosyal yapılarını ortadan kaldıramayacak kadar yeni ve kapsamı henüz çok sınırlıydı.
• Teknokrasinin vatandaşları, bilim ve teknolojinin yaşamak için felsefe sağlamadığını biliyorlardı ve atalarının felsefelerine sarıldılar.

• Dinin saplantılı bir nevrozdan başka bir şey olmadığına kendilerini ikna edemediler.
• Evrenin atomların tesadüfi bir şekilde bir araya gelmesinin sonucu olduğuna inanamazlardı.
• Böylece iki karşıt dünya görüşü -teknolojik ve geleneksel- huzursuz bir gerilim içinde var oldu.
• Teknolojik olan daha güçlüydü ama geleneksel olan hala işlevseldi, hala etkisini sürdürüyordu, hala görmezden gelinemeyecek kadar canlıydı.

Teknopoli

• Geleneksel dünya görüşü yok olur.
• Teknopoli kendisine alternatifleri ortadan kaldırır: Geleneği yasadışı, ahlaksız ya da popüler olmayan bir hale getirerek değil.
• Ama din, sanat, aile, siyaset, tarih, hakikat, mahremiyet, zeka gibi kavramları yeniden tanımlayarak onu görünmez ve ilgisiz hale getirerek, tanımlarımızı onun yeni gerekliliklerine uydurarak.

• Teknopoli totaliter teknokrasidir

Teknopoli: bilimsel yönetim

• İnsan emeğinin ve düşüncesinin amacı verimliliktir
• Teknik hesaplama her bakımdan insan muhakemesinden üstündür
• İnsan yargısına güvenilemez, çünkü gevşeklik, belirsizlik ve gereksiz karmaşıklıkla maluldür Öznellik net düşünmenin önünde bir engeldir.
• Ölçülemeyen şey ya yoktur ya da hiçbir değeri yoktur.
• Vatandaşların işleri en iyi uzmanlar tarafından yönlendirilir ve yürütülür.

Bilimsel yönetim

• Bireysel işçilerin muhakemesinin yerini, işlerinin “biliminin” yasaları, kuralları ve ilkeleri aldı.
• Çalışanlar geleneksel kurallardan vazgeçmek zorunda kalacaklardır
• Çalışanlar düşünme sorumluluğundan kurtulmuşlardı. Sistem onlar için düşünecekti.
• Bu önemli, çünkü şu fikre yol açtı Her türlü teknik bizim yerimize düşünmemizi sağlayabilir.

Teknopoli

• İnsanlara makine gibi davranılması kültürün felsefesidir.
• İnsanlar, tekniklerinin ve teknolojilerinin emrine verildiğinde topluma en iyi şekilde hizmet edilir
• İnsanlar bir anlamda makinelerinden daha az değerlidir

20. yüzyıl teknolojisinin başarısı

• Tatmin, yaratıcılık ya da amaç için başka kaynaklar aramaya gerek yok.
  Her Eski Dünya inancının, alışkanlığının ya da geleneğinin teknolojik bir alternatifi vardı.
• Duanın alternatifi penisilindir;
• Aile köklerinin alternatifi mobilite;
• okumanın alternatifi televizyondur;
• Kısıtlamanın alternatifi anında hazdır;
• Günahın alternatifi psikoterapidir;
• Siyasi ideolojinin alternatifi, bilimsel anketlerle belirlenen popüler ilgi.

Eski inanç kaynakları saldırıya uğradı

• Nietzsche: Tanrı öldü
• Darwin: Bizler maymunsuyuz
• Watson: Özgür irade bir yanılsamadır
• Bir asırlık akademik birikimin itici gücü, inanç sistemlerimize ve dolayısıyla kendimize olan güvenimizi kaybetmemize neden oldu.

Teknolojik tekillik

• Yapay zekâ, robotik ve diğer ileri teknolojilerin gelişiminin bir noktada o kadar hızlanacağı ve karmaşık hale geleceği bir durum.
• Bu durum insan yaşamını ve toplumu geri dönüşü olmayan bir şekilde dönüştürür.
• Tekillik, teknolojinin öngörülemez bir hızla geliştiği, insan zekâsını aşan süper zekâ (superintelligence) gibi sistemlerin ortaya çıktığı ve bu sistemlerin teknolojik ilerlemeyi kendi kendine yönlendirdiği bir dönüm noktasıdır.

Tekillik

• Hızlanmış İlerleme: Teknolojik yeniliklerin üssel bir hızla artması. Her yeni teknoloji, sonraki teknolojiyi daha hızlı geliştirmek için bir temel oluşturur.

• Yapay Süper Zekâ: İnsan zekâsını aşan yapay zekânın (AI) kontrolü ele alarak kendi kendini iyileştirme ve geliştirme potansiyeli.

• Öngörülemezlik: Bu aşamadan sonra toplum ve teknoloji arasındaki ilişki öngörülemez hale gelir; insan anlayışını aşan değişiklikler yaşanabilir.

Sonuçlar

• Olumlu Etkiler: İnsanlık için çözülemeyen problemlerin çözümü (hastalıkların yok edilmesi, enerji kaynaklarının optimize edilmesi gibi).

• Olumsuz Etkiler: Teknolojinin kontrol edilemez hale gelmesi ve insanlığı tehdit etmesi. Örneğin, yapay zekânın insan çıkarlarını göz ardı ederek kendi çıkarlarını optimize etmesi.

Artık çok mu geç?

• İstesek bile eğer tekillik mümkünse engelleyebilir miyiz?
• Teknopoli de mi yaşıyoruz?
• İlk yansıdaki sorulara hangi yanıtları verirsiniz?

Teknoloji ve Toplum

• Toplum mu teknolojiyi yönlendiriyor, yoksa teknoloji mi toplumu?
• Yeni bir teknoloji icat edildiğinde toplumun bunu kullanması zorunlu mu? Kullanmasa olur mu?
• Toplum, devletler, dinler, ideolojiler yeni bir teknolojiyi değerlendiriyor mu? Reddettiği hiç oluyor mu?
• Yoksa teknoloji ortaya çıktığı andan itibaren toplum bir kenara mı itiliyor? Teknoloji kendini zorla kabul mu ettiriyor?
• Teknoloji insanlardan bağımsız olarak kendini üretir hale geldi mi, gelir mi?

Teşekkürler